Onderzoeksprogramma

De overweldigende aandacht voor het boek Capital in the 21st Century van Thomas Piketty in het najaar van 2014 heeft het thema sociale ongelijkheid in een klap teruggebracht op de politieke en maatschappelijke agenda. Hoe je ook over de analyse van de Franse econoom moge denken, het is duidelijk dat hij de bredere discussie over verschillen tussen rijk en arm en sociale uitsluiting een krachtige impuls heeft gegeven.

Hoewel niemand de hoofdstelling van Piketty’s boek bestrijdt, namelijk dat de vermogensongelijkheid sinds de jaren tachtig weer sterk is toegenomen (in 2012 bezaten de 10% rijkste Nederlanders maar liefst 61% van het totale vermogen), is daarmee niet het hele verhaal verteld. Er zijn immers ook mechanismen en krachten die ongelijkheid weer kunnen afremmen of terugdraaien.

Een goed voorbeeld is de verzorgingsstaat die na de Tweede Wereldoorlog in veel Europese landen, Noord-Amerika, Japan en Oceanië is ingevoerd, voortkomend uit de aandacht voor de slechte werk- en leefomstandigheden (de ‘sociale kwestie’) die aan het einde van de 19e eeuw ontstond.

Daar tegenover staat de neoliberale koers die veel regeringen in de jaren tachtig zijn gaan varen, waardoor met name multinationale bedrijven vrij spel kregen en de winstbelasting sterk werd verlaagd. Het interessante daarbij was, dat collectieve actie van onderop grotendeels uitbleef.

Het belang van politieke beslissingen, die op hun beurt weer worden gevoed door collectieve acties van onderop, wordt geïllustreerd door de grote verschillen binnen de Westerse wereld. Tegenover welvaartstaten in Scandinavië, West-Europa en Japan, die worden gekenmerkt door sociaal beleid dat inkomens en vermogens in hoge mate herverdeelt, staan landen als de Verenigde Staten waar veel meer aan de markt wordt overgelaten en de ongelijkheid bijgevolg veel groter is.

Overigens is herverdeling bepaald geen ‘Westers’ monopolie. Ook communistische regimes in Oost-Europa, Rusland, China, Cambodja, Noord-Korea en Cuba, kozen voor deze weg. Alleen leidde hun centralistische en ondemocratische egalisering tot een grove inperking van individuele vrijheid en kostte deze ‘social engineering’ miljoenen mensen het leven. Daarnaast zijn er landen die de herverdeling beperken tot ‘hun’ eigen staatsburgers, met als consequentie de uitsluiting en extreme uitbuiting van miljoenen migranten, zoals in de oliestaten in het Midden Oosten en in landen als Maleisië. Tot slot kunnen we in het recente verleden ook binnen de directe Westerse invloedssfeer genoeg landen aanwijzen die weinig op hebben met democratie en persvrijheid en allerlei vormen van ongelijkheid bewust in stand houden. Denk aan Spanje onder Franco, het kolonelsbewind in Griekenland en tal van autoritaire regimes in Latijns Amerika.

Verder leidt grote sociale ongelijkheid vaak tot meer criminaliteit en onveiligheid, zoals het alarmerend hoge aantal moorden in Midden-Amerika, Zuid-Afrika, en Brazilië laat zien.

Naast een evidente samenhang met structurele armoede en ongelijkheid, speelt ook wapenbezit een rol bij de hoge moordcijfers, zoals we in de Verenigde Staten kunnen zien, waar het niveau vijf keer zo hoog is als in Northwestern Europe.

Verder schaadt sociale ongelijkheid de volksgezondheid en leidt het tot onderbenutting van menselijk kapitaal. Met andere woorden, ongelijkheid is slecht voor economische groei op de langere termijn en verlaagt het peil van ’global well-being’. Er is dan ook veel voor te zeggen om sociale ongelijkheid binnen de perken te houden. Ondanks uiteenlopende pogingen daartoe, waaronder nivelleringsbeleid, ontwikkelt de trend zich echter in de laatste decennia wereldwijd in de tegenovergestelde richting.

De arbeidsomstandigheden van arbeiders in die landen zijn soms zo beroerd dat sommigen van nieuwe (schuld) slavernij spreken, een fenomeen dat momenteel zo’n 36 miljoen mensen raakt, met name in India, Pakistan, een groot deel van Afrika bezuiden de Sahara, Zuid-Oost Azië, Noord-Korea, Rusland en China.

Tot slot is er nog een wereld te winnen voor meisjes en vrouwen. De gender-ongelijkheid mag in de afgelopen halve eeuw sterk zijn afgenomen, in veel delen van de wereld worden vrouwen nog steeds structureel achtergesteld en als tweederangs burger behandeld. Op het gebied van werk uit zich dat in structureel lagere salarissen dan mannen voor hetzelfde werk, minder carrièrekansen en langere werkdagen. 

Historisch gezien hangt positie van vrouwen sterk af van haar plaats en functie in het (groot)huishouden. Pas meer recentelijk is de genderspecifieke beloning van werk door de toenemende economische individualisering aan het veranderen.

Hoewel het Westen in mondiaal perspectief een hemel op aarde is, neemt ook hier de ongelijkheid toe. Dat uit zich om te beginnen in de flexibilisering van de arbeidsmarkt, waar het aandeel zelfstandigen zonder personeel sinds het einde van de vorige eeuw sterk is toegenomen.

Hoewel een deel van hen aardig verdient, is voor velen het zelfstandige bestaan minder glamorous, zijn velen onderverzekerd, bouwen geen of maar gedeeltelijk pensioen op, en is het vaak alleen vol te houden wanneer de partner een vast werkverband heeft. Voor de meesten lijkt de keuze om voor zichzelf te beginnen  dan ook een korte-termijn strategie.

Daarnaast groeit het aantal mensen met twee (slecht betalende) banen, die ook wel als ‘working poor’ aangeduid worden. Deze trends wijzen op een groeiende ‘precarisering’  en ‘fissuring’ van de arbeidsmarkt, waarbij de arbeidsvoorwaarden van steeds meer werknemers worden uitgehold, pensioenopbouw stokt en de lonen achterblijven. Met allerlei negatieve gevolgen voor het welbevinden en de maatschappelijke kansen van deze flexwerkers.

Historisch onderzoek van het IISG laat zien dat op de langere termijn collectieve strategieën altijd beter zijn en tot een grotere bestaanszekerheid leiden.

De groeiende kloof tussen arm en rijk in North America and Western Europe verloopt niet alleen langs sociaaleconomische lijnen, maar verdiept ook de culturele kloof tussen bevolkingsgroepen.

Die ontwikkeling is al wat langer aan de gang en werd voor het eerst duidelijk zichtbaar in de jaren negentig, toen zij zich onder meer uitte in de aantrekkingskracht van populistische (anti-immigratie) partijen onder lager opgeleiden. Waar veel hoger opgeleiden de economische en culturele zegeningen van de globalisering prezen, groeide bij anderen het onbehagen en de onzekerheid in de snel veranderende wereld.

Deze kloof tussen hoog en laag wordt nog verder verbreed, doordat hoger en lager opgeleiden steeds vaker binnen hun eigen milieu trouwen (‘homogamy’), waardoor de sociale menging in de samenleving afneemt. En daarmee neemt ook de kans op sociale stijging verder af en verhardt de culturele grens tussen een op globalisering gerichte bovenlaag en een conservatiever, nationalistischer, en soms ook xenophobischer onderlaag.

Het onderzoeksprogramma van het IISG over de ontwikkeling van werk en arbeidsverhoudingen wereldwijd in de afgelopen vijf eeuwen is bij uitstek geschikt om de hierboven kort aangestipte actuele problematiek in een historisch en mondiaal perspectief te plaatsen.

Centrale vragen zijn daarbij welke mechanismen er ten grondslag liggen aan de huidige toename van sociale ongelijkheid en de flexibilisering van de arbeidsmarkt en onder welke voorwaarden werknemers (van hoog tot laag) in staat zijn om een menswaardig bestaan op te bouwen.

Anders gesteld, waarom lopen de machtsverhoudingen op de werkplek en de opbrengst van arbeid (materieel en immaterieel) zo uiteen in verschillende delen van de wereld in de afgelopen eeuwen? Die vragen proberen wij te beantwoorden door zo systematisch mogelijk data te verzamelen en te analyseren over arbeid, arbeidsomstandigheden en arbeidsrelaties in de Collaboratory (een online interactieve onderzoeksomgeving) over mondiale arbeidsrelaties vanaf 1500 en daarnaast door het Clio-Infra project over economische groei, gezondheid, bevolkingsgroei, gender, biodiversiteit, onderwijs, geweld en democratie.

Ook maken we gebruik van de talrijke (internationale) archieven over sociale bewegingen die het IISG herbergt. Deze groepen hebben immers een belangrijke rol gespeeld bij het tegengaan van sociale ongelijkheid en het versterken van de positie van werknemers.

Op grond van de nu beschikbare gegevens kunnen we een aantal belangrijke conclusies trekken. Ten eerste, zo blijkt uit een rapport How was life? over ‘Global Well-Being’ dat het IISG en de Universiteit Utrecht  (CLIO-Infra) samen met de OESO in september 2014 hebben uitgebracht, is de mensheid nog nooit zo rijk, goed opgeleid en gezond geweest als nu.

Ook is de ongelijkheid tussen mannen en vrouwen (de ‘gender gap’) sterk afgenomen. Tegelijkertijd laat de ontwikkeling sinds 1820 evenwel zien dat deze vooruitgang verre van gelijkmatig was en dat er tussen en binnen landen en continenten grote verschillen bestaan. Ook maakt het overzicht duidelijk dat economische groei vaak ten koste gaat van het milieu en de biodiversiteit.

De tijdreeksen die in How was life? zijn samengebracht roepen tal van nieuwe vragen op naar het hoe en waarom van deze ontwikkelingen en naar de verklaring van de mondiale verschillen. Een van de manieren om de determinanten van sociale ongelijkheid te begrijpen, is door te kijken naar de verschuivingen in arbeidsrelaties (van slavernij tot vrije loonarbeid) in de loop van de tijd en te doorgronden hoe gewone mensen daar invloed op kunnen uitoefenen. Wij maken daarbij een onderscheid tussen individuele en collectieve strategieën.

In het eerste geval draait het om de vraag hoe mensen, als individu of als onderdeel van een gezin of huishouden, reageren op al te ongelijke arbeidsverhoudingen. Dat kan variëren van stil protest en sabotage (‘weapons of the weak’) tot het opzetten van een eigen zaak en het ‘stemmen met de voeten’, of anders gezegd je heil elders zoeken. Migraties zijn bijna altijd een manier om het beter te krijgen.

Of het nu gaat om slaven die plantages ontvluchten, Indiase en Chinese landarbeiders die naar de stad trekken, Afrikaanse jonge mannen die als illegaal in Zuid-Europa aan de  slag hopen te komen, of Europeanen die elders in de wereld een nieuw bestaan opbouwen. Dat sommigen op de plaats van bestemming met net zulke slechte arbeidsomstandigheden worden geconfronteerd als thuis, doet niets af aan de aspiraties en hoop die ten grondslag liggen aan het besluit te vertrekken.

Overigens beperkt het IISG-onderzoek  zich niet tot de ‘verworpenen der aarde’. Als we de centrale vragen bevredigend en afdoende willen beantwoorden moeten we ook kijken naar hooggeschoolden, werkgevers en succesvolle zelfstandigen. Niet alleen omdat zij vaak verantwoordelijk zijn voor ongelijke arbeidsverhoudingen, maar ook omdat zij als spiegel fungeren voor minder bedeelden en niet in het minst omdat hun individuele (denk aan expats als hooggeschoolde migranten) en collectieve strategieën onderdeel zijn van het brede spectrum van arbeid en arbeidsrelaties.

Naast hun individuele strategieën hebben mensen wereldwijd op allerlei manier geprobeerd om samen een vuist te maken en hun belangen te behartigen. Dat varieert van stedelijke gilden, het aannemen van werk in groepsverband, coöperaties, de vorming van alternatieve leefgemeenschappen (zoals van weggelopen slaven) tot vakbonden en andere, civil society (maatschappelijk middenveld) organisaties, zoals Greenpeace, Amnesty, Artsen Zonder Grenzen en Human Rights Watch, en politieke partijen.

Het succes van dat soort initiatieven varieert sterk en het IISG-onderzoek heeft interessante patronen en mechanismen blootgelegd die ons veel leren over de voorwaarden waaronder collectieve acties (van lokaal tot transnationaal) kunnen bijdragen aan het terugdringen van sociale ongelijkheid.

Een belangrijke bevinding is dat het ‘Westen’ geen monopolie heeft waar het gaat om collectieve acties en dat ook in samenlevingen waarin de ruimte voor openlijk protest en verzet beperkt is (of was), mensen creatieve oplossingen hebben gezocht om hun lot te verbeteren en zelden alleen maar slachtoffer zijn.

Dit aspect van ‘agency’ speelt een centrale rol in al het onderzoek van het IISG en de uitgebreide archief en bibliotheekcollecties van het instituut bevatten een schat aan informatie die nog maar deels is geëxploreerd en deels wordt aangevuld met nieuwe informatie.

De hierboven kort beschreven onderzoeksperspectieven maken duidelijk dat (te grote) sociale ongelijkheid niet onvermijdelijk is en dat de huidige en toekomstige ontwikkelingen sterk afhangen van de aard van de economische groei en van de mate waarin mensen de mogelijkheid hebben en creëren om op individuele of collectieve wijze hun belangen te behartigen.

Daarbij realiseren wij ons dat de uitingsvormen van collectieve acties tegen slechte leef- en arbeidsomstandigheden in Afrika en Azië – ook in centralistisch geregeerde landen als China – vaak sterk verschillen van die in Europa en Noord-Amerika en daardoor uit het zicht blijven. Vandaar dat IISG-onderzoekers nauw samenwerken met collega’s in andere delen van de wereld.